Menu

Linear Differential Equation in DE

Contents hide
1 1.रैखिक समीकरण में रैखिक अवकल समीकरण (Linear Differential Equation in DE),अचर-गुणांकों वाले रैखिक अवकल समीकरण (Linear Differential Equations with Constant Coefficients):

1.रैखिक समीकरण में रैखिक अवकल समीकरण (Linear Differential Equation in DE),अचर-गुणांकों वाले रैखिक अवकल समीकरण (Linear Differential Equations with Constant Coefficients):

रैखिक समीकरण में रैखिक अवकल समीकरण (Linear Differential Equation in DE) के इस आर्टिकल में अचर-गुणांकों वाले रैखिक अवकल समीकरणों का पूरक फलन तथा विशिष्ट समाकल ज्ञात करके व्यापक हल ज्ञात करना सीखेंगे।
आपको यह जानकारी रोचक व ज्ञानवर्धक लगे तो अपने मित्रों के साथ इस गणित के आर्टिकल को शेयर करें।यदि आप इस वेबसाइट पर पहली बार आए हैं तो वेबसाइट को फॉलो करें और ईमेल सब्सक्रिप्शन को भी फॉलो करें।जिससे नए आर्टिकल का नोटिफिकेशन आपको मिल सके।यदि आर्टिकल पसन्द आए तो अपने मित्रों के साथ शेयर और लाईक करें जिससे वे भी लाभ उठाए।आपकी कोई समस्या हो या कोई सुझाव देना चाहते हैं तो कमेंट करके बताएं।इस आर्टिकल को पूरा पढ़ें।

Also Read This Article:- Method to Find Out Particular Integral

2.रैखिक समीकरण में रैखिक अवकल समीकरण के उदाहरण (Linear Differential Equation in DE Illustration):
निम्नलिखित अवकल समीकरणों को हल कीजिए:

(Solve the following differential equations):
Illustration:1. \left(D^4-m^4\right) y=\cos m x+\cosh m x
Solution: \left(D^4-m^4\right) y=\cos m x+\cosh m x
इसका सहायक समीकरण होगा:

M^4-m^4=0 \Rightarrow\left(M^2-m^2\right)\left(M^2+m^2\right)=0 \\ \Rightarrow (M-m)(M+m)\left(M^2+m^2\right)=0 \\ \Rightarrow M=m,-m, \pm m i
अतः C.F.=c_1 e^{m x}+c_2 e^{-m x}+c_3 \cos m x+c_4 \sin m x
पुनः P.I.=\frac{1}{\left(D^4-m^4\right)}(\cos mx+\cosh mx) \\ =\frac{1}{\left(D^4-m^4\right)} \cos m x+\frac{1}{D^4-m^4} \cosh m x \\ =\frac{1}{\left(D^2-m^2\right)\left(D^2+m^2\right)} \cos mx+\frac{1}{\left(D^4-m^4\right)}\left(\frac{e^{m x}+e^{-m x}}{2}\right) \\=\frac{1}{(i m)^2-m^2} \frac{1}{\left(D^2+m^2\right)} e^{i m x}(\text { Real part })+\frac{1}{(D-m)(D+m)\left(D^2+m^2\right)} \frac{e^{m x}}{2}+\frac{1}{(D-m)(D+m)\left(D^2+m^2\right)} \frac{e^{-m x}}{2} \\ = \frac{1}{-2 m^2} \frac{1}{(D+i m)(D-i m)} e^{i m x}(\text { Real part) }+ \frac{1}{(D-m)(m+m)\left(m^2+m^2\right)} \frac{e^{m x}}{2}+\frac{1}{(D+m)(-2 m)\left(2 m^2\right) }\frac{e^{-m x}}{2} \\ =\left(\frac{1}{-2 m^2}\right) \frac{1}{2 i m} \frac{x e^{i m x}}{1!}(\text { Real part })+\frac{1}{4 m^3} \cdot \frac{x}{1 !} \cdot \frac{e^{m x}}{2}-\frac{1}{4 m^3} \cdot \frac{x}{1!} \frac{e^{-m x}}{2} \\ =\text{R.P.} \left(-\frac{x}{4i m^3}\right) (\cos m x+i \sin m x)+\frac{x}{4 m^3}\left(\frac{e^{m x}-e^{-m x}}{2}\right) \\ =\text{R.P.} \left(-\frac{i}{4 i^2 m^3}\right) x(\cos m x+i \sin m x)+\frac{x}{4 m^3} \sinh (mx) \\ =\text{R.P.} \left(\frac{x}{4 m^3}\right)(i \cos m x- \sin m x) +\frac{x}{4 m^3} \sinh (mx) \\ =\left(\frac{x}{4 m^3}\right)(- \sin m x) +\frac{x}{4 m^3} \sinh (mx) \\ \text {P.I.}=-\frac{x}{4 m^3}\left(\sin mx\right) +\frac{x}{4 m^3} \sinh (m x) \\ \Rightarrow \text {P.I.}=-\frac{x}{4 m^3} \sin m x+\frac{x}{4 m^3} \sinh (mx)
अतः अवकल समीकरण का व्यापक हल है:

y=C.F.+P.I.
y=c_1 e^{m x}+c_2 e^{-m x}+c_3 \cos mx+c_4 \sin m x-\frac{x}{4 m^3}(\sin m x-\sinh (m x))
Illustration:2. \left(D^4-4 D^3+3 D^2+4 D-4\right) y=e^{2x}
Solution: \left(D^4-4 D^3+3 D^2+4 D-4\right) y=e^{2x}
इसका सहायक समीकरण होगा:

m^4-4 m^3+3 m^2+4 m-4=0 \\ \Rightarrow m^4-m^3-3 m^3+3 m^2+4 m-4=0 \\ \Rightarrow m^3(m-1)-3 m^2(m-1)+4(m-1)=0 \\ \Rightarrow (m-1)\left(m^3-3 m^2+4\right)=0 \\ \Rightarrow (m-1)\left[m^3+m^2-4 m^2-4 m+4 m+4\right]=0 \\ \Rightarrow (m-1)\left[m^2(m+1)-4 m(m+1) +4(m+1)\right]=0 \\ \Rightarrow (m-1)(m+1)\left(m^2-4 m+4\right)=0 \\ \Rightarrow (m-1)(m+1)(m-2)^2=0 \\ \Rightarrow m=1,-1,2,2
अतः C.F.=c_1 e^x+c_2 e^{-x}+\left(c_3+c_4 x\right) e^{2 x}
पुनः P.I.=\frac{1}{D^4-4 D^3+3 D^2+4 D-4} e^{2 x} \\ =\frac{1}{(D-1)(D+1)(D-2)^2} e^{2 x} \\ =\frac{1}{(2-1)(2+1)(D-2)^2} e^{2 x} \\ =\frac{1}{3} \cdot \frac{1}{(D-2)^2} e^{2 x} \\ =\frac{1}{3} \cdot \frac{x^2}{2 !} e^{2 x} \\ \Rightarrow \text{P.I.} =\frac{1}{6} x^2 e^{2 x}
अतः अवकल समीकरण का व्यापक हल है:

y=C.F.+P.I.
\Rightarrow y=c_1 e^x+c_2 e^{-x}+\left(c_3+c_4 x\right) e^{2 x}+\frac{1}{6} x^2 e^{2 x}
Illustration:3. \left[(D-1)\left(D^2+1\right)^2\right] y=\cos x
Solution: \left[(D-1)\left(D^2+1\right)^2\right] y=\cos x
इसका सहायक समीकरण होगा:

(m-1)\left(m^2+1\right)^2=0 \\ \Rightarrow m=1, \pm i, \pm i
अतः C.F=c_1 e^x+\left(c_2+c_3 x\right) \cos x+\left(c_4+c_5 x\right) \sin x
पुनः P.I.=\frac{1}{(D-1)\left(D^2+1\right)^2} \cos x \\ = \text { Real part of } \frac{1}{(D-1)\left(D^2 +1 \right)^2} e^{i x} \\ = \text { Real part of } \frac{1}{(D-1)(D+i)^2(D-i)^2} e^{i x} \\ =\text { Real part of } \frac{1}{(i-1)(i+i)^2} \cdot \frac{x^2}{2 !} e^{i x} \\ =\text { Real part of } \frac{i+1}{\left(i^2-1\right)} \cdot \frac{1}{(2 i)^2} \cdot \frac{x}{2} e^{i x} \\ =\text { Real part of } \frac{x(i+1)}{(-2)(-4)(2)}(\cos x+i \sin x) \\ = \text{Real part of} \left(\frac{x}{16}\right)(-\sin x+\cos x+i \cos x+i \sin x) \\ \Rightarrow \text{P.I.}=\frac{x}{16} \left(\cos x-\sin x\right)
अतः अवकल समीकरण का व्यापक हल है:

y=C.F.+P.I.
\Rightarrow y=c_1 e^x+\left(c_2+c_3 x\right) \cos x+\left(c_4+c_5 x\right) \sin x +\frac{x}{16}(\cos x-\sin x)
Illustration:4. \left(D^4-a^4\right) y=x^2+\sin b x
Solution: \left(D^4-a^4\right) y=x^2+\sin b x
इसका सहायक समीकरण होगा:

m^4-a^4=0 \Rightarrow(m-a)(m+a)\left(m^2+a^2\right)=0 \\ \Rightarrow m=a,-a, \pm a i
अतः C.F=c_1 e^{a x}+c_2 e^{-a x}+c_3 \cos a x+c_4 \sin a x
पुनः P.I=\frac{1}{\left(D^4-a^4\right)}\left(x^2+\sin b x\right) \\ =\frac{1}{D^4-a^4} x^2+\frac{1}{D^4-a^4} \sin b x \\ =\frac{1}{-a^4\left(1-\frac{D^4}{a^4}\right)} x^2+\frac{\sin bx }{(i b)^4-a^4} \\ =-\frac{1}{a^4}\left(1-\frac{D^4}{a^4}\right)^{-1} x^2+\frac{\sin b x}{i^4 b^4-a^4} \\ =-\frac{1}{a^4} \left(1+ \frac{D^4}{a^4}+\frac{D^8}{a^8}+\cdots\right) x^2+\frac{\sin b x}{b^4-a^4} \\ =-\frac{x^2}{a^4} +\frac{\sin b x}{b^4-a^4} \\ \Rightarrow \text{P.I.}=-\frac{x^2}{a^4}+\frac{\sin b x}{b^4-a^4}
अतः अवकल समीकरण का व्यापक हल है:

y=C.F+P.I
\Rightarrow y=c_1 e^{a x}+c_2 e^{-a x}+c_3 \cos a x+c_4 \sin a x-\frac{x^2}{a^4} +\left(\frac{1}{b^4-a^4}\right) \sin b x
Illustration:5. \left(D^4+D^2+1\right) y=e^{-\frac{x}{2}} \cos \left(\frac{\sqrt{3}}{2} x\right)
Solution: \left(D^4+D^2+1\right) y=e^{-\frac{x}{2}} \cos \left(\frac{\sqrt{3}}{2} x\right)
इसका सहायक समीकरण होगा:
m^4+m^2+1=0 \\ \Rightarrow m^4+2 m^2+1-m^2=0 \\ \Rightarrow \left(m^2+1\right)^2-m^2=0 \\ \Rightarrow \left(m^2-m+1\right)\left(m^2+m+1\right)=0 \\ m^2-m+1=0, m^2+m+1=0 \\ m=\frac{1 \pm \sqrt{1-4 \times 1 \times 1}}{2 \times 1} \\ m=\frac{1 \pm \sqrt{3} i}{2} तथा  m=\frac{-1 \pm \sqrt{1-4 \times 1 \times i}}{2 \times 1} \\ \Rightarrow m=\frac{-1 \pm \sqrt{3} i}{2} \\ \Rightarrow m=\frac{1 \pm \sqrt{3} i}{2}, \frac{-1 \pm \sqrt{3} i}{2}
अतः C.F=e^{\frac{x}{2}}\left(c_1 \cos \frac{\sqrt{3}}{2} x+c_2 \sin \frac{\sqrt{3} x}{2}\right) +e^{-\frac{x}{2}}\left(c_3 \cos \frac{\sqrt{3}}{2} x+c_4 \sin \frac{\sqrt{3}}{2} x\right)
पुनः P.I=\frac{1}{\left(D^4+D^2+1\right)} e^{-\frac{x}{2}} \cos \left(\frac{\sqrt{3}}{2} x\right) \\ =e^{-\frac{x}{2}} \frac{1}{\left(D-\frac{1}{2}\right)^4+(D-\frac{1}{2})^2+1} \cos \left(\frac{\sqrt{3}}{2} x\right) \\ =e^{-\frac{x}{2}} \frac{1}{D^4-2 D^3+\frac{3}{2} D^2-\frac{1}{2} D+\frac{1}{16}+D^2-D+\frac{1}{4}+1} \cos \left(\frac{\sqrt{3}}{2} x\right) \\ =e^{-\frac{x}{2}} \frac{1}{D^4-2 D^3+\frac{5}{2} D^2-\frac{3}{2} D+ \frac{21}{16}} \cos \left(\frac{\sqrt{3}}{2} x\right) \\ =e^{-\frac{x}{2}} \frac{1}{\left(D^2+\frac{3}{4}\right)\left(D^2-2 D+\frac{7}{4}\right)} \cos \left(\frac{\sqrt{3}}{2} x\right) \\ =\frac{e^{-\frac{x}{2}}}{\left(D^2+\frac{3}{4}\right)} \frac{1}{\left[\left(\frac{\sqrt{3}}{2} i\right)^2-2 D+\frac{7}{4}\right]} \cos \left(\frac{\sqrt{3}}{2} x\right) \\ =\frac{e^{-\frac{x}{2}}}{\left(D^2+\frac{3}{4}\right)} \frac{1}{\left(-\frac{3}{4}-2 D+\frac{7}{4}\right)} \cos \left(\frac{\sqrt{3}}{2} x\right) \\ =e^{-\frac{x}{2}}\left(\frac{-1}{D^2+\frac{3}{4}}\right) \frac{2 D+1}{(2 D-1)(2 D+1)} \cos \left(\frac{\sqrt{3}}{2} x\right) \\ =e^{-\frac{x}{2}}\left(\frac{-1}{D^2+\frac{3}{4}}\right) \frac{2 D+1}{\left(4 D^2-1\right)} \cos \left(\frac{\sqrt{3}}{2} x\right) \\ =e^{-\frac{x}{2}} \frac{-1}{\left(D^2+\frac{3}{4}\right)} \frac{\left(-2 \times \frac{\sqrt{3}}{2} \sin \frac{\sqrt{3}}{2} x+\cos \frac{\sqrt{3}}{2} x\right)}{4\left(\frac{\sqrt{3}}{2} i\right)^2-1} \\ =-e^{-\frac{x}{2}} \cdot \frac{1}{\left(D^2+\frac{3}{4}\right)} \frac{\left(-\sqrt{3} \sin \frac{\sqrt{3}}{2} x+\cos \frac{\sqrt{3}}{2} x\right)}{(-3-1) } \\ =\frac{1}{4} e^{-\frac{x}{2}} \frac{1}{D^2+\left(\frac{\sqrt{3}}{2}\right)^2}\left(-\sqrt{3} \sin \frac{\sqrt{3}}{2} x+4 \cos \frac{\sqrt{3}}{2} x\right) \\ =\frac{1}{4} e^{-\frac{x}{2}}\left(-\sqrt{3} \times -\frac{x}{2\left(\frac{\sqrt{3}}{2}\right)} \cos \frac{\sqrt{3}}{2} x+\frac{x}{2\left(\frac{\sqrt{3}}{2}\right)} \sin \frac{\sqrt{3}}{2} x\right) \\ \left[ \text { सूत्र } \frac{1}{D^2+a^2} \cos a x=\frac{x}{2 a} \sin a x \text { तथा } \frac{1}{D^2+a^2} \sin a x=\frac{-x}{2 a} \cos a x \text{से } \right] \\ =\frac{x}{4} e^{-\frac{x}{2}}\left(\frac{1}{\sqrt{3}} \sin \frac{\sqrt{3}}{2} x+\cos \frac{\sqrt{3}}{2} x\right) \\ \Rightarrow \text{P.I}=\frac{x}{4} e^{-\frac{x}{2}}\left(\frac{1}{\sqrt{3}} \sin \frac{\sqrt{3}}{2} x+\cos \frac{\sqrt{3} x}{2}\right)
अतः अवकल समीकरण का व्यापक हल है:

y=e^{\frac{x}{2}}\left(c_1 \cos \frac{\sqrt{3}}{2} x+c_2 \sin \frac{\sqrt{3}}{2} x\right) +e^{-\frac{x}{2}}\left(c_3 \cos \frac{\sqrt{3}}{2} x+c_4 \sin \frac{\sqrt{3}}{2} x\right)+\frac{1}{4} x e^{-\frac{x}{2}}\left(\frac{1}{\sqrt{3}} \sin \frac{\sqrt{3}}{2} x+\cos \frac{\sqrt{3}}{2} x\right)

Illustration:6. \left(D^2+2 D+D\right) y=\frac{e^{-x}}{x+2}
Solution: \left(D^2+2 D+D\right) y=\frac{e^{-x}}{x+2}
इसका सहायक समीकरण होगा:

m^2+2 m+1=0 \\ \Rightarrow(m+1)^2=0 \\ \Rightarrow m=-1,-1
अतः C.F.=\left(c_1+c_2 x\right) e^{-x}
पुनः P.I.=\frac{1}{(D+1)^2} \cdot \frac{e^{-x}}{x+2} \\ =e^{-x} \frac{1}{(D-1+1)^2} \cdot \frac{1}{x+2} \\ =e^{-x} \cdot \frac{1}{D^2}\left(\frac{1}{x+2}\right) \\ =e^{-x} \frac{1}{D} \cdot\left[\frac{1}{D} \left(\frac{1}{x+2}\right)\right] \\ =e^{-x}\left[\frac{1}{D} \log (x+2)\right] \\ =e^{-x}\left[\log (x+2) \int 1 d x-\int \left(\frac{d}{d x} \log (x+2) \int 1 d x\right) d x\right] \\ =e^{-x}\left[\log (x+2) \cdot x-\int \frac{1}{x+2} \cdot x d x\right] \\ =e^{-x}\left[x \log (x+2)-\int \frac{x+2-2}{x+2} d x\right] \\ =e^{-x}\left[x \log (x+2)-\int\left(1-\frac{2}{x+2}\right) d x\right] \\ \\ =e^{-x}[x \log (x+2)-x+2 \log (x+2)]
अतः अवकल समीकरण का व्यापक हल है:

y=C.F.+P.I.
\Rightarrow y=\left(C_1+c_2 x\right) e^{-x}+e^{-x}[x \log (x+2)-x+2 \log (x+2)]
Illustration:7. \left(D^2+1\right)\left(D^2+4\right) y=\cos \frac{x}{2} \cos \frac{3 x}{2}
Solution: \left(D^2+1\right)\left(D^2+4\right) y=\cos \frac{x}{2} \cos \frac{3 x}{2}
इसका सहायक समीकरण होगा:

\left(m^2+1\right)\left(m^2+4\right)=0 \\ \Rightarrow m= \pm i, \pm 2 i
अतः C.F.=c_1 \cos x+c_2 \sin x+c_3 \cos 2 x+c_4 \sin 2 x
पुनः P.I.=\frac{1}{\left(D^2+1\right)\left(D^2+4\right)} \cos \frac{2 x}{2} \cos \frac{3 x}{2} \\ =\frac{1}{2\left(D^2+1\right)\left(D^2+4\right)} \left(2 \cos \frac{x}{2} \cos \frac{3 x}{2}\right) \\ =\frac{1}{2\left(D^2+1\right)\left(D^2+4\right)}(\cos 2 x+\cos x) \\ \left [ \because 2 \cos A \cos B=\cos (A+B)+\cos (A-B) \right ] \\ =\frac{1}{2\left(D^2+1\right)\left(D^2+4\right)} \cos x+\frac{1}{2\left(D^2 +1\right)\left(D^2+4\right)} \cos 2 x \\ =\frac{1}{2\left(D^2+1\right) \left(D^2+4\right)} +\frac{1}{\left.2\left[(D^2+1\right)\left( D^2+4 \right)\right]} \cos 2 x \\ =\frac{1}{2 \times 3} \cdot \frac{x}{2} \sin x+\frac{1}{2 \times-3} \frac{x}{2 \times 2} \sin 2 x
[सूत्र से \frac{1}{D^2+a^2} \cos ax=\frac{x}{2 a} \sin ax  ]

=\frac{1}{12} x \sin x-\frac{x}{24} x \sin 2 x \\ \text{P.I.}=\frac{x}{12}\left(\sin x-\frac{1}{2} \sin 2 x\right)
अतः अवकल समीकरण का व्यापक हल है:

y=C.F.+P.I.
\Rightarrow y=c_1 \cos x+c_2 \sin x+c_3 \cos 2 x+ c_4 \sin 2 x+\left(\frac{x}{12}\right)\left(\sin x-\frac{1}{2} \sin 2 x\right)
Illustration:8. \left(D^2+9\right) y=\sin 2 x \cos x
Solution: \left(D^2+9\right) y=\sin 2 x \cos x
इसका सहायक समीकरण होगा:

m^2+9=0 \Rightarrow m= \pm 3 i
अतः C.F=c_1 \cos 3 x+c_2 \sin 3 x
पुनः P.I=\frac{1}{D^2+9} \sin 2 x \cos x \\ =\frac{1}{2\left(D^2+9\right)}(2 \sin 2 x \cos x) \\=\frac{1}{2\left(D^2+9\right)}(\sin 3 x+\sin x)
[सूत्र से 2 \sin A \cos B=\sin (A+B)+\sin (A-B) ]

=\frac{1}{2\left(D^2+9\right)} \sin 3 x+\frac{1}{2\left(D^2+9\right)} \sin x \\ =\frac{1}{2} \cdot\left(-\frac{x}{2 \times 3}\right) \cos 3 x+\frac{1}{2\left(i^2+9\right)} \sin x \\ \left[\text { सूत्र से } \frac{1}{D^2+a^2} \sin a x=-\frac{x}{2 a} \cos a x \text { से }\right] \\ =-\frac{x}{12} \cos 3 x+\frac{1}{16} \sin x \\ \Rightarrow \text { P.I. }=\frac{1}{16} \sin x-\frac{1}{12} x \cos 3 x
अतः अवकल समीकरण का व्यापक हल है:

y=C.F.+P.I.
\Rightarrow y =c_1 \cos 3 x+c_2 \sin 3 x+\frac{1}{16} \sin x-\frac{x}{12} \cos 3 x
Illustration:9. \left(D^2+1\right) y=x^2 \sin 2 x
Solution: \left(D^2+1\right) y=x^2 \sin 2 x
इसका सहायक समीकरण होगा:

m^2+1=0 \Rightarrow m= \pm i
अतः C.F=c_1 \cos x+c_2 \sin x
पुनः P.I=\frac{1}{\left(D^2+1\right)} x^2 \cdot \sin 2 x \\ =\text{I.P. } e^{i 2 x} \frac{1}{(D+2 i)^2+1} x^2 \\ =\text{I.P. } e^{i 2 x} \frac{1}{\left(D^2+4 D i+4 i^2+1\right)} x^2 \\ =\text{I.P. } e^{i 2 x} \frac{1}{\left(D^2+4 D i-3\right)} x^2 \\ =\text{I.P. } \left(\frac{-e^{i 2 x}}{3}\right)\left(1-\frac{D^2+4 D i}{3}\right)^{-1} x^2 \\ =\text{I.P. } \left(-\frac{e^{i 2 x}}{3}\right)\left(1+\frac{D^2+4 D i}{3}+ \left(\frac{D^2 +4 D i}{3}\right)^2+ \cdots \right)x^2 \\ =\text{I.P. } \left(-\frac{e^{i 2 x}}{3}\right) \left(1+\frac{D^2}{3}+\frac{4}{3} D i+\frac{D^4}{9}+\frac{8 D^3 i}{9}-\frac{16}{9} D^2+\cdots \right)x^2 \\ =\text{I.P. } \left(-\frac{e^{i 2 x}}{3}\right)\left(1-\frac{13}{9} D^2+\frac{4}{3} D i+\cdots\right) x^2 \\ =\text{I.P. }\left(-\frac{e^{i 2 x}}{3}\right)\left[\left(x^2-\frac{26}{9}\right) + \frac{8}{3} x i\right] \\ =-\frac{\text{I.P. }}{3}[\cos 2 x+i \sin 2 x)\left[\left(x^2-\frac{26}{9}\right)+\frac{8}{3} x i\right] \\ =-\frac{1}{3}\left[\left(x^2-\frac{26}{9}\right) \sin 2 x+\frac{8}{3} x \cos 2 x\right) \\ \Rightarrow \text{P.I.}=-\frac{1}{3}\left[\left(x^2-\frac{26}{9}\right) \sin 2 x+\frac{8}{3} x \cos 2 x\right]
अतः अवकल समीकरण का व्यापक हल है:

y=C.F.+P.I.
\Rightarrow y=c_1 \cos x+c_2 \sin x-\frac{1}{3}\left[\left(x^2-\frac{26}{9}\right) \sin 2 x +\frac{8}{3} x \cos 2 x\right]
Illustration:10. (D-1)^2\left(D^2+1\right)^2 y=\sin ^2\left(\frac{x}{2}\right)+e^x+x
Solution: (D-1)^2\left(D^2+1\right)^2 y=\sin ^2\left(\frac{x}{2}\right)+e^x+x
इसका सहायक समीकरण होगा:

(m-1)^2\left(m^2+1\right)^2=0 \\ \Rightarrow m=1,1, \pm i
अतः C.F=\left(C_1+c_2 x\right) e^x+\left(c_3+c_4 x\right) \cos x +\left(c_5+c_6 x\right) \sin x
पुनः P.I=\frac{1}{(D-1)^2\left(D^2+1\right)^2}\left(\sin ^2 \frac{x}{2}+e^x+x\right) \\ =\frac{1}{(D-1)^2\left(D^2+1\right)^2}\left[\frac{1-\cos x}{2}+e^x+x\right] \\ =\frac{1}{2} \frac{1}{(0-1)^2\left(0^2+ 1\right)^2}-\frac{\text{R.P}}{2} \frac{1}{(D-1)^2} \frac{e^{i x}}{\left(D+i\right)^2(D-i)^2} +\frac{1}{(0-1)^2 \left(1^2+1\right)^2} e^x+\frac{1}{\left(D^6-2 D^5+3 D^4-4 D^3+3 D^2-2 D+1\right)} x \\ =\frac{1}{2}-\frac{1}{2} \text{R.P.} \frac{1}{(D-1)^2} \frac{1}{(i+i)^2} \frac{1}{(D-i)^2} e^{ix} +\frac{1}{4} \cdot \frac{x^2}{2 !} e^x+\left(1+D^6-2 D^5+3 D^4-4 D^3+3 D^2-2 D\right)^{-1} x \\ =\frac{1}{2}+\frac{1}{8} \text{R.P.} \frac{1}{(D-1)^2(D-i)^2} e^{ix}+\frac{x^2}{8} e^x+(x+2) \\=\frac{1}{8} x^2 e^x+\frac{1}{8} \text{R.P. } \frac{1}{(D-1)^2} \cdot \frac{x^2}{2 !} e^{i x}+x+\frac{5}{2}
[सूत्र \frac{1}{(D-a)^r} e^{a x}=\frac{x}{r !} e^{a x} से  ]

=\frac{1}{8} x^2 e^x+\frac{1}{16} \text { R.P. } e^{ix} \frac{1}{(D+i-1)^2} x^2+x+\frac{5}{2} \\ =\frac{1}{8} x^2 e^x+\frac{1}{16} \text { R.P. } \frac{e^{i x}}{(i-1)^2}\left(1+\frac{D}{i-1}\right)^{-2} x^2 +x+\frac{5}{2} \\ =\frac{1}{8} x^2 e^x+\frac{1}{16} \text { R.P. } \frac{e^{i x}}{(-2 i)}\left(1-\frac{2 D}{i-1}+ \frac{3 D^2}{(i-1)^2}\right) x^2 +x+\frac{5}{2} \\ =\frac{1}{8} x^2 e^x+\frac{1}{32} \text { R.P. } i e^{i x} \left(x^2-\frac{4 x}{i-1}+\frac{6}{-2 i}\right) +x+\frac{5}{2} \\ =\frac{1}{8} x^2 e^x+\frac{1}{32} \text { R.P. } i e^{i x}\left(x^2-\frac{4 x(i+1)}{i^2-1}-3 i\right)+x+\frac{5}{2} \\ =\frac{1}{8} x^2 e^x+\frac{1}{32} \text { R.P. } i e^{i x}\left(x^2+2 x i+2 x-3i \right)+x+\frac{5}{2} \\ =\frac{1}{8} x^2 e^x+\frac{1}{32} \text { R.P. } e^{i x}\left[\left(x^2+2 x\right) i-(2 x-3)\right] +x+\frac{5}{2} \\ =\frac{1}{8} x^2 e^x+\frac{1}{32} \text { R.P. }(\cos x+i \sin x)\left[\left(x^2+2 x\right) i -(2 x-3)\right]+x+\frac{5}{2} \\ =\frac{1}{8} x^2 e^x+\left[\frac{-\left(x^2+2 x\right) \sin x-(2 x-3) \cos x}{32}\right] +x+\frac{5}{2} \\ \Rightarrow \text { P.I. }=\frac{1}{8} x^2 e^x-\frac{1}{32}\left[\left(x^2+2 x\right) \sin x+(2 x-3) \cos x\right]+x+\frac{5}{2}

2 x \sin x तथा (2 x-3) \cos x का पद पूरक फलन में शामिल है अतः इन्हें व्यापक हल में शामिल नहीं करेंगे :
अतः अवकल समीकरण का व्यापक हल है:

y=C.F.+P.I.
\Rightarrow y=\left(c_1+c_2 x\right) e^x+\left(c_3+c_4 x\right) \cos x+\left(c_5+c_6 x\right) \sin x+\frac{1}{8} x^2 e^x-\frac{1}{32} x^2 \sin x +x+\frac{5}{2}
उपर्युक्त उदाहरणों के द्वारा रैखिक समीकरण में रैखिक अवकल समीकरण (Linear Differential Equation in DE),अचर-गुणांकों वाले रैखिक अवकल समीकरण (Linear Differential Equations with Constant Coefficients) को समझ सकते हैं।

3.रैखिक समीकरण में रैखिक अवकल समीकरण की समस्याएँ (Linear Differential Equation in DE Problems):

निम्नलिखित अवकल समीकरणों को हल कीजिए:
(Solve the following differential equations):

(1.) \frac{d^4 y}{d x^4}-y=x \sin x
(2.) \frac{d^2 y}{d x^2}+4 y=x \sin x
उत्तर (Answers): (1.) \frac{1}{8} x^2 \cos x-\frac{3}{2} x \sin x
(2.) \frac{1}{9}(3 x \sin x-2 \cos x)
उपर्युक्त सवालों को हल करने पर रैखिक समीकरण में रैखिक अवकल समीकरण (Linear Differential Equation in DE),अचर-गुणांकों वाले रैखिक अवकल समीकरण (Linear Differential Equations with Constant Coefficients) को ठीक से समझ सकते हैं।

Also Read This Article:- How to Find Particular Integral in DE?

4.रैखिक समीकरण में रैखिक अवकल समीकरण (Frequently Asked Questions Related to Linear Differential Equation in DE),अचर-गुणांकों वाले रैखिक अवकल समीकरण (Linear Differential Equations with Constant Coefficients) से सम्बन्धित अक्सर पूछे जाने वाले प्रश्न:

प्रश्न:1.अवकल समीकरण में सहायक समीकरण कैसे ज्ञात करते हैं? (How is Auxiliary Equation Found in Differential Equation?):

उत्तर:माना कि अवकल समीकरण:
\left[D^n+a_1 D^{n-1}+a_2 D^{n-2}+\cdots+a_n\right] y=0 \cdots(1)
का एक हल e^{mx} है तब समीकरण (1) में y के स्थान पर e^{mx} प्रतिस्थापित (substitute) करने पर:
Dy=m e^{m x}, D^2 y=m^2 e^{m x}=m^2 e^{mx},\cdots ,D^n y=m^n e^{m x}
हम देखते हैं कि
\left[m^n+a_1 m^{n-1}+a_2 m^{n-2}+\cdots+a_n\right] e^{mx}=0
चूँकि e^{m x} \neq 0 इसलिए
m^n+a_1 m^{n-1}+a_2 m^{n-2}+\cdots+a_n=0 \cdots(2)
समीकरण (2) को अवकल समीकरण (1) का सहायक समीकरण (Auxiliary Equation) कहते हैं और संक्षेप में (A. E.) लिखते हैं।

प्रश्न:2.रैखिक अवकल समीकरण के असमान भाग को स्पष्ट करो। (Explain Non-homogenous Part of Linear Differential Equation):

उत्तर:समीकरण (1) का दाहिना पक्ष Q(x) शून्य नहीं हो अर्थात् Q(x) \neq 0।इसको हम रैखिक अवकल समीकरण का असमान भाग (Non-homogenous) कहते हैं।

प्रश्न:3.अवकल संकारक क्या होता है? (Explain What is Differential Operators?):

उत्तर:संकेत D, D^2, \cdots, D^{n} जिनको अवकल संकारक कहते हैं जो क्रमशः
\frac{d}{d x}, \frac{d^2}{d x^2}, \cdots, \frac{d^n}{d x^n} के स्थान पर प्रयुक्त किए जाते हैं।
उपर्युक्त प्रश्नों के उत्तर द्वारा रैखिक समीकरण में रैखिक अवकल समीकरण (Linear Differential Equation in DE),अचर-गुणांकों वाले रैखिक अवकल समीकरण (Linear Differential Equations with Constant Coefficients) के बारे में ओर अधिक जानकारी प्राप्त कर सकते हैं।

No. Social Media Url
1. Facebook click here
2. you tube click here
3. Instagram click here
4. Linkedin click here
5. Facebook Page click here
6. Twitter click here

Linear Differential Equation in DE

रैखिक समीकरण में रैखिक अवकल समीकरण
(Linear Differential Equation in DE)

Linear Differential Equation in DE

रैखिक समीकरण में रैखिक अवकल समीकरण (Linear Differential Equation in DE)
के इस आर्टिकल में अचर-गुणांकों वाले रैखिक अवकल समीकरणों का पूरक फलन तथा
विशिष्ट समाकल ज्ञात करके व्यापक हल ज्ञात करना सीखेंगे।

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *