Menu

Differential Co-efficient of function

1.फलन का अवकल गुणांक (Differential Co-efficient of function)-

फलन का अवकल गुणांक (Differential Co-efficient of function) ज्ञात करने का तात्पर्य है कि फलन का प्रथम कोटि अर्थात् प्रथम क्रम का अवकल गुणांक ज्ञात करना। यहां हम विभिन्न प्रकार के फलन अर्थात् अस्पष्ट फलन,लघुगुणकीय फलन,त्रिकोणमितीय फलन तथा प्रतिलोम त्रिकोणमितीय फलनों के फलन का अवकल गुणांक (Differential Co-efficient of function) ज्ञात करेंगे। अर्थात् इस आर्टिकल में विभिन्न सवालों के प्रथम कोटि के अवकल गुणांक ज्ञात करेंगे।
आपको यह जानकारी रोचक व ज्ञानवर्धक लगे तो अपने मित्रों के साथ इस गणित के आर्टिकल को शेयर करें ।यदि आप इस वेबसाइट पर पहली बार आए हैं तो वेबसाइट को फॉलो करें और ईमेल सब्सक्रिप्शन को भी फॉलो करें जिससे नए आर्टिकल का नोटिफिकेशन आपको मिल सके ।यदि आर्टिकल पसन्द आए तो अपने मित्रों के साथ शेयर और लाईक करें जिससे वे भी लाभ उठाए ।आपकी कोई समस्या हो या कोई सुझाव देना चाहते हैं तो कमेंट करके बताएं। इस आर्टिकल को पूरा पढ़ें।

Also Read This Article:-Second order derivative

2.फलन का अवकल गुणांक (Differential Co-efficient of function) पर आधारित सवाल-

निम्न फलन का अवकल गुणांक (Differential Co-efficient of function) ज्ञात कीजिए-
Question-1.\cot ^{ -1 }{ \left\{ \frac { \sqrt { 1+\sin { x } } +\sqrt { 1-\sin { x } } }{ \sqrt { 1+\sin { x } } -\sqrt { 1-\sin { x } } } \right\} }
Solution-y=\cot ^{ -1 }{ \left\{ \frac { \sqrt { 1+\sin { x } } +\sqrt { 1-\sin { x } } }{ \sqrt { 1+\sin { x } } -\sqrt { 1-\sin { x } } } \right\} } \\ \Rightarrow y=\cot ^{ -1 }{ \left\{ \frac { \left( \sqrt { 1+\sin { x } } +\sqrt { 1-\sin { x } } \right) \left( \sqrt { 1+\sin { x } } +\sqrt { 1-\sin { x } } \right) }{ \left( \sqrt { 1+\sin { x } } -\sqrt { 1-\sin { x } } \right) \left( \sqrt { 1+\sin { x } } +\sqrt { 1-\sin { x } } \right) } \right\} } \\ \Rightarrow y=\cot ^{ -1 }{ \left\{ \frac { 1+sinx+1-sinx+2\sqrt { 1+\sin { x } } \sqrt { 1-\sin { x } } }{ 1+sinx-1+sinx } \right\} } \\ \Rightarrow y=\cot ^{ -1 }{ \left\{ \frac { 2+2\sqrt { 1-\sin ^{ 2 }{ x } } }{ 2sinx } \right\} } \\ \Rightarrow y=\cot ^{ -1 }{ \left\{ \frac { 2+2cosx }{ 2sinx } \right\} } \\ \Rightarrow y=\cot ^{ -1 }{ \left\{ \frac { 1+cosx }{ sinx } \right\} } \\ \Rightarrow y=\cot ^{ -1 }{ \left\{ \frac { 1+2\cos ^{ 2 }{ \frac { x }{ 2 } -1 } }{ 2\sin { \frac { x }{ 2 } } \cos { \frac { x }{ 2 } } } \right\} } \\ \Rightarrow y=\cot ^{ -1 }{ \left\{ \frac { 2\cos ^{ 2 }{ \frac { x }{ 2 } } }{ 2\sin { \frac { x }{ 2 } } \cos { \frac { x }{ 2 } } } \right\} } \\ \Rightarrow y=\cot ^{ -1 }{ \left\{ \cot { \frac { x }{ 2 } } \right\} } \\ \Rightarrow y=\frac { x }{ 2 }

x के सापेक्ष अवकलन करने पर-

\frac { dy }{ dx } =\frac { 1 }{ 2 }

Question-2.\log { x } =\tan ^{ -1 }{ \left( \frac { y-{ x }^{ 2 } }{ { x }^{ 2 } } \right) }

Solution-\log { x } =\tan ^{ -1 }{ \left( \frac { y-{ x }^{ 2 } }{ { x }^{ 2 } } \right) } \\ \Rightarrow \tan { \left( \log { x } \right) = } \frac { y-{ x }^{ 2 } }{ { x }^{ 2 } } \\ \Rightarrow y-{ x }^{ 2 }={ x }^{ 2 }\tan { \left( \log { x } \right) } \\ \Rightarrow y={ x }^{ 2 }+{ x }^{ 2 }\tan { \left( \log { x } \right) }
x के सापेक्ष अवकलन करने पर-

\Rightarrow \frac { dy }{ dx } =2x+2x\tan { \left( \log { x } \right) } +{ x }^{ 2 }\sec ^{ 2 }{ \left( \log { x } \right) } .\frac { 1 }{ x } \\ \Rightarrow \frac { dy }{ dx } =2x+2x\tan { \left( \log { x } \right) } +{ x }\sec ^{ 2 }{ \left( \log { x } \right) } \\ \Rightarrow \frac { dy }{ dx } =2x\left\{ 1+\tan { \left( \log { x } \right) } \right\} +{ x }\sec ^{ 2 }{ \left( \log { x } \right) }

Question-3.यदि \cos ^{ -1 }{ \left( \frac { { x }^{ 2 }-{ y }^{ 2 } }{ { x }^{ 2 }+{ y }^{ 2 } } \right) } =\tan ^{ -1 }{ a } तब सिद्ध कीजिए कि \frac { dy }{ dx } =\frac { y }{ x }

Solution-\cos ^{ -1 }{ \left( \frac { { x }^{ 2 }-{ y }^{ 2 } }{ { x }^{ 2 }+{ y }^{ 2 } } \right) } =\tan ^{ -1 }{ a } \\ \Rightarrow \cos ^{ -1 }{ \left( \frac { 1-{ \left( \frac { y }{ x } \right) }^{ 2 } }{ 1+{ \left( \frac { y }{ x } \right) }^{ 2 } } \right) } =\tan ^{ -1 }{ a } \\ \frac { y }{ x } =tan\theta \\ \Rightarrow \cos ^{ -1 }{ \left( \frac { 1-{ \left( tan\theta \right) }^{ 2 } }{ 1+{ \left( tan\theta \right) }^{ 2 } } \right) } =\tan ^{ -1 }{ a } \\ \Rightarrow \cos ^{ -1 }{ \left( cos2\theta \right) } =\tan ^{ -1 }{ a } \\ \Rightarrow 2\theta =\tan ^{ -1 }{ a } \\ \Rightarrow 2\tan ^{ -1 }{ \left( \frac { y }{ x } \right) } =\tan ^{ -1 }{ a }
x के सापेक्ष अवकलन करने पर-

\Rightarrow \frac { 1 }{ 1+{ \left( \frac { y }{ x } \right) }^{ 2 } } .\left( \frac { x\frac { dy }{ dx } -y.1 }{ { x }^{ 2 } } \right) =0\\ \Rightarrow \frac { x\frac { dy }{ dx } -y }{ { x }^{ 2 } } =0\\ \Rightarrow x\frac { dy }{ dx } -y=0\\ \Rightarrow \frac { dy }{ dx } =\frac { y }{ x }

Question-4.यदि siny=x sin(a+y) तब सिद्ध कीजिए कि \frac { dy }{ dx } =\frac { \sin ^{ 2 }{ \left( a+y \right) } }{ sina }
Solution-siny=x\sin { \left( a+y \right) } \\ \Rightarrow \frac { siny }{ \sin { \left( a+y \right) } } =x
x के सापेक्ष अवकलन करने पर-

\Rightarrow \frac { \sin { \left( a+y \right) } cosy\frac { dy }{ dx } -siny\cos { \left( a+y \right) \frac { dy }{ dx } } }{ \sin ^{ 2 }{ \left( a+y \right) } } =1\\ \Rightarrow \left[ \sin { \left( a+y \right) } cosy-siny\cos { \left( a+y \right) } \right] \frac { dy }{ dx } =\sin ^{ 2 }{ \left( a+y \right) } \\ \Rightarrow \sin { \left( a+y-y \right) } \frac { dy }{ dx } =\sin ^{ 2 }{ \left( a+y \right) } \\ \Rightarrow sina.\frac { dy }{ dx } =\sin ^{ 2 }{ \left( a+y \right) } \\ \Rightarrow \frac { dy }{ dx } =\frac { \sin ^{ 2 }{ \left( a+y \right) } }{ sina }

Question-5.यदि y=sin(sinx) तब प्रदर्शित कीजिए कि \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } +tanx\frac { dy }{ dx } +y\cos ^{ 2 }{ x } =0
Solution- y=sin(sinx) ……….(1)
x के सापेक्ष अवकलन करने पर-

\frac { dy }{ dx } =\cos { \left( sinx \right) } .cosx....(2)
पुनः x के सापेक्ष अवकलन करने पर-

\frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } =-\sin { \left( sinx \right) } .\cos ^{ 2 }{ x } -\cos { \left( sinx \right) } .sinx\\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } =-\sin { \left( sinx \right) } .\cos ^{ 2 }{ x } -\cos { \left( sinx \right) } .\frac { sinx }{ cosx } .cosx\\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } =-\sin { \left( sinx \right) } .\cos ^{ 2 }{ x } -\cos { \left( sinx \right) } .cosx.tanx
समीकरण (1) तथा (2) से मान रखने पर-

\Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } =-y.\cos ^{ 2 }{ x } -\frac { dy }{ dx } .tanx\\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } +\frac { dy }{ dx } .tanx+y.\cos ^{ 2 }{ x } =0

Question-6.यदि y={ e }^{ ax }sinbx 
तब प्रदर्शित कीजिए कि \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } -2a\frac { dy }{ dx } +\left( { a }^{ 2 }+{ b }^{ 2 } \right) y=0
Solution-y={ e }^{ ax }sinbx......(1)
x के सापेक्ष अवकलन करने पर-

\frac { dy }{ dx } =a{ e }^{ ax }sinbx+b{ e }^{ ax }cosbx....(2)
पुनःx के सापेक्ष अवकलन करने पर-

\Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } ={ a }^{ 2 }{ e }^{ ax }sinbx+ab{ .e }^{ ax }cosbx+ab.{ e }^{ ax }cosbx-{ b }^{ 2 }{ e }^{ ax }sinbx\\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } =\left( { a }^{ 2 }-{ b }^{ 2 } \right) { e }^{ ax }sinbx+2ab.{ e }^{ ax }cosbx+2{ a }^{ 2 }{ e }^{ ax }sinbx-2{ a }^{ 2 }{ e }^{ ax }sinbx\\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } =-\left( { a }^{ 2 }+{ b }^{ 2 } \right) { e }^{ ax }sinbx+2a\left( b.{ e }^{ ax }cosbx+a.{ e }^{ ax }sinbx \right)
समीकरण (1) व ( 2) से मान रखने पर-

\Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } =-\left( { a }^{ 2 }+{ b }^{ 2 } \right) y+2a\frac { dy }{ dx } \\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } -2a\frac { dy }{ dx } +\left( { a }^{ 2 }+{ b }^{ 2 } \right) y=0

Question-7.यदि y=\frac { \sin ^{ -1 }{ x } }{ \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } } तब सिद्ध कीजिए कि \left( 1-{ x }^{ 2 } \right) { y }_{ 2 }-3x{ y }_{ 1 }-y=0
Solution-y=\frac { \sin ^{ -1 }{ x } }{ \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } } .......(1)
x के सापेक्ष अवकलन करने पर-

\frac { dy }{ dx } =\frac { \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } .\frac { 1 }{ \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } } -\sin ^{ -1 }{ x } \left( -\frac { 2x }{ 2\sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } } \right) }{ 1-{ x }^{ 2 } } \\ \Rightarrow \frac { dy }{ dx } =\frac { \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } +x.\sin ^{ -1 }{ x } }{ \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } \left( 1-{ x }^{ 2 } \right) } \\ \Rightarrow \left( 1-{ x }^{ 2 } \right) \frac { dy }{ dx } =\frac { \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } +x.\sin ^{ -1 }{ x } }{ \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } } ......(2)

पुनः x के सापेक्ष अवकलन करने पर-

\Rightarrow \left( 1-{ x }^{ 2 } \right) \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } -2x\frac { dy }{ dx } =0+\frac { \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } \left[ \sin ^{ -1 }{ x } +\frac { x }{ \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } } \right] -x.\sin ^{ -1 }{ x } .\left( -\frac { 2x }{ 2\sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } } \right) }{ 1-{ x }^{ 2 } } \\ \Rightarrow \left( 1-{ x }^{ 2 } \right) \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } -2x\frac { dy }{ dx } =\frac { \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } .\sin ^{ -1 }{ x } +x+{ x }^{ 2 }\frac { \sin ^{ -1 }{ x } }{ \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } } }{ 1-{ x }^{ 2 } } \\ \Rightarrow \left( 1-{ x }^{ 2 } \right) \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } -2x\frac { dy }{ dx } =\frac { x }{ 1-{ x }^{ 2 } } +\frac { \sin ^{ -1 }{ x } }{ \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } } +\frac { \sin ^{ -1 }{ x } }{ \sqrt { 1-{ x }^{ 2 } } } \frac { x }{ 1-{ x }^{ 2 } }

समीकरण (1) व (2) से मान रखने पर-

\Rightarrow \left( 1-{ x }^{ 2 } \right) \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } -2x\frac { dy }{ dx } =\frac { x }{ 1-{ x }^{ 2 } } +y+\left[ \left( 1-{ x }^{ 2 } \right) \frac { dy }{ dx } -1 \right] \frac { x }{ 1-{ x }^{ 2 } } \\ \Rightarrow \left( 1-{ x }^{ 2 } \right) \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } -2x\frac { dy }{ dx } =y+x\frac { dy }{ dx } -\frac { x }{ 1-{ x }^{ 2 } } +\frac { x }{ 1-{ x }^{ 2 } } \\ \Rightarrow \left( 1-{ x }^{ 2 } \right) \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } -2x\frac { dy }{ dx } =y+x\frac { dy }{ dx } \\ \Rightarrow \left( 1-{ x }^{ 2 } \right) \frac { { d }^{ 2 }y }{ { dx }^{ 2 } } -3x\frac { dy }{ dx } -y=0\\ \Rightarrow \left( 1-{ x }^{ 2 } \right) { y }_{ 2 }-3x{ y }_{ 1 }-y=0
इस प्रकार उपर्युक्त सवालों के हल द्वारा फलन का अवकल गुणांक (Differential Co-efficient of function) को समझा जा सकता है।

Also Read This Article:-Integration by Parts in Mathematics

No. Social Media Url
1. Facebook click here
2. you tube click here
3. Twitter click here
4. Instagram click here
5. Linkedin click here
6. Facebook Page click here

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *