Menu

Radius of curvature for polar equation

1.ध्रुवी समीकरण के लिए वक्रता त्रिज्या (Radius of curvature for polar equation)-

ध्रुवी समीकरण के लिए वक्रता त्रिज्या (Radius of curvature for polar equation) ज्ञात करने के लिए वक्रता त्रिज्या का ज्ञान होना आवश्यक है।वक्र के किसी बिन्दु पर खींचे गए वृत्त की त्रिज्या को वक्रता त्रिज्या कहते हैं।
इससे पूर्व प्राचलिक वक्रों की वक्रता त्रिज्या तथा वक्रता त्रिज्या के लिए कार्तीय सूत्र से सम्बन्धित आर्टिकल पोस्ट कर चुके हैं। अतः इनके बारे में जानने के लिए सम्बन्धित आर्टिकल पढ़ना चाहिए।
आपको यह जानकारी रोचक व ज्ञानवर्धक लगे तो अपने मित्रों के साथ इस गणित के आर्टिकल को शेयर करें ।यदि आप इस वेबसाइट पर पहली बार आए हैं तो वेबसाइट को फॉलो करें और ईमेल सब्सक्रिप्शन को भी फॉलो करें जिससे नए आर्टिकल का नोटिफिकेशन आपको मिल सके ।यदि आर्टिकल पसन्द आए तो अपने मित्रों के साथ शेयर और लाईक करें जिससे वे भी लाभ उठाए ।आपकी कोई समस्या हो या कोई सुझाव देना चाहते हैं तो कमेंट करके बताएं। इस आर्टिकल को पूरा पढ़ें।

Also Read This Article:-Perpendicular length pole on tangent

2.ध्रुवीय समीकरण के लिए वक्रता त्रिज्या की सूत्र स्थापना (Formula installation of Radius of curvature for polar equation)-

माना ध्रुवी समीकरण r=f(θ)r=f\left( \theta \right)
इस वक्र पर कोई बिन्दु p(r,θ)p\left( r,\theta \right) है।
हम जानते हैं कि 1P2=1r2+1r4(drdθ)2......(1)\frac { 1 }{ { P }^{ 2 } } =\frac { 1 }{ { r }^{ 2 } } +\frac { 1 }{ { r }^{ 4 } } { \left( \frac { dr }{ d\theta } \right) }^{ 2 }......(1)
समीकरण (1) के दोनों पक्षों का r के सापेक्ष अवकलन करने पर-

2p3=2r34r5(drdθ)2+1r4.2(drdθ)(d2rdθ2)dθdr2p3(dpdr)=2r34r5(drdθ)2+2r4(d2rdθ2)dpdr=p3r5r2+2(drdθ)2d2rdθ2ρ=rdrdp=r(r5p3)r2+2(drdθ)2rd2rdθ2=r61r2+1r4(drdθ)232r2+2(drdθ)2rd2rdθ2=r2+(drdθ)232r2+2(drdθ)2rd2rdθ2=(r2+r12)32r2+2r12rr2r1=drdθ-\frac { 2 }{ { p }^{ 3 } } =-\frac { 2 }{ { r }^{ 3 } } -\frac { 4 }{ { r }^{ 5 } } { \left( \frac { dr }{ d\theta } \right) }^{ 2 }+\frac { 1 }{ { r }^{ 4 } } .2\left( \frac { dr }{ d\theta } \right) \left( \frac { { d }^{ 2 }r }{ { d\theta }^{ 2 } } \right) \frac { d\theta }{ dr } \\ \Rightarrow -\frac { 2 }{ { p }^{ 3 } } \left( \frac { dp }{ dr } \right) =-\frac { 2 }{ { r }^{ 3 } } -\frac { 4 }{ { r }^{ 5 } } { \left( \frac { dr }{ d\theta } \right) }^{ 2 }+\frac { 2 }{ { r }^{ 4 } } \left( \frac { { d }^{ 2 }r }{ { d\theta }^{ 2 } } \right) \\ \Rightarrow \frac { dp }{ dr } =\frac { { p }^{ 3 } }{ { r }^{ 5 } } \left\lfloor { r }^{ 2 }+2{ \left( \frac { dr }{ d\theta } \right) }^{ 2 }-\frac { { d }^{ 2 }r }{ { d\theta }^{ 2 } } \right\rfloor \\ \Rightarrow \rho =r\frac { dr }{ dp } \\ =r\frac { \left( \frac { { r }^{ 5 } }{ { p }^{ 3 } } \right) }{ { r }^{ 2 }+{ 2\left( \frac { dr }{ d\theta } \right) }^{ 2 }-r\frac { { d }^{ 2 }r }{ { d\theta }^{ 2 } } } \\ =\frac { { r }^{ 6 }{ \left\lfloor \frac { 1 }{ { r }^{ 2 } } +\frac { 1 }{ { r }^{ 4 } } { \left( \frac { dr }{ d\theta } \right) }^{ 2 } \right\rfloor }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2{ \left( \frac { dr }{ d\theta } \right) }^{ 2 }-r\frac { d^{ 2 }r }{ { d\theta }^{ 2 } } \\ } \\ =\frac { { \left\lfloor { r }^{ 2 }+{ \left( \frac { dr }{ d\theta } \right) }^{ 2 } \right\rfloor }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2{ \left( \frac { dr }{ d\theta } \right) }^{ 2 }-r\frac { d^{ 2 }r }{ { d\theta }^{ 2 } } } \\ =\frac { { \left( { r }^{ 2 }+{ r }_{ 1 }^{ 2 } \right) }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2{ r }_{ 1 }^{ 2 }-r{ r }_{ 2 } } \\ { r }_{ 1 }=\frac { dr }{ d\theta } तथा r2=d2rdθ2{ r }_{ 2 }=\frac { { d }^{ 2 }r }{ { d\theta }^{ 2 } }

उपर्युक्त ध्रुवी समीकरण के लिए वक्रता त्रिज्या (Radius of curvature for polar equation) के सूत्र को स्थापित किया |

3.ध्रुवी समीकरण के वक्रता त्रिज्या (Radius of curvature for polar equation) पर आधारित सवाल-

निम्न ध्रुवी समीकरण वाले वक्रों के किसी बिन्दु पर वक्रता त्रिज्या ज्ञात कीजिए:
(Find the radius of curvature at any point on the curves whose polar equation are the following)
Question-1. rn=ansinnθ{ r }^{ n }={ a }^{ n }\sin { n\theta }
Solution-rn=ansinnθnlogr=nloga+log(sinnθ){ r }^{ n }={ a }^{ n }\sin { n\theta } \\ n\log { r=n\log { a+\log { \left( \sin { n\theta } \right) } } }
θ\theta  
के सापेक्ष अवकलन करने पर-

n.1rdrdθ=0+1sinnθ.ncosnθdrdθ=rcotnθr1=rcotnθn.\frac { 1 }{ r } \frac { dr }{ d\theta } =0+\frac { 1 }{ \sin { n\theta } } .n\cos { n\theta } \\ \Rightarrow \frac { dr }{ d\theta } =r\cot { n\theta } \\ \Rightarrow { r }_{ 1 }=r\cot { n\theta }

पुनः θ\theta के सापेक्ष अवकलन करने पर-

d2rdθ2=drdθcotnθrncosec2nθd2rdθ2=rcot2nθrncosec2nθd2rdθ2=r(cos2nθ)sin2nθrnsin2nθd2rdθ2=r(1sin2nθ)sin2nθrnsin2nθ\frac { { d }^{ 2 }r }{ d{ \theta }^{ 2 } } =\frac { dr }{ d\theta } \cot { n\theta -rn } { cosec }^{ 2 }n\theta \\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }r }{ d{ \theta }^{ 2 } } =r\cot ^{ 2 }{ n\theta -rn } { cosec }^{ 2 }n\theta \\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }r }{ d{ \theta }^{ 2 } } =\frac { r\left( \cos ^{ 2 }{ n\theta } \right) }{ \sin ^{ 2 }{ n\theta } } -\frac { rn }{ \sin ^{ 2 }{ n\theta } } \\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }r }{ d{ \theta }^{ 2 } } =\frac { r\left( 1-\sin ^{ 2 }{ n\theta } \right) }{ \sin ^{ 2 }{ n\theta } } -\frac { rn }{ \sin ^{ 2 }{ n\theta } }

sinnθsinn\theta का मान रखने पर –

d2rdθ2=r(1r2na2n)r2na2nrnr2na2nd2rdθ2=a2n(a2nr2na2n)r2n1na2nr2n1d2rdθ2=a2nr2nna2nr2n1ρ=r2+r1232r2+2r12rr2ρ=r2+r2cot2nθ32r2+2r2cot2nθr.(a2nr2nna2nr2n1)ρ=r2+r2cos2nθsin2nθ32r2+2r2(cos2nθsin2nϑ)(a2nr2nna2nr2n2)ρ=r31+cos2nθsin2nθ32r2+2r2(1sin2nθsin2nθ)(a2nr2nna2nr2n2)ρ=r3sin2nθ+cos2nθ32r2+2r21r2na2nr2na2n(a2nr2nna2nr2n2)ρ=r3sin3nθr2+2r2(a2nr2n)r2n(a2nr2nna2nr2n2)ρ=r3r3na3nr2+(2a2n2r2n)r2n2(a2nr2nna2nr2n2)ρ=r3.a3nr3nr2+2a2n2r2na2n+r2n+na2nr2n2ρ=r(3n3)a3n.r2n2r2n+a2nr2n+na2nρ=r3n+2n2+3a2na2n+na2nρ=rn+1a3n(n+1)a2nρ=an(n+1)rn1\Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }r }{ d{ \theta }^{ 2 } } =\frac { r\left( 1-\frac { { r }^{ 2n } }{ a^{ 2n } } \right) }{ \frac { { r }^{ 2n } }{ a^{ 2n } } } -\frac { { r }n }{ \frac { { r }^{ 2n } }{ a^{ 2n } } } \\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }r }{ d{ \theta }^{ 2 } } =\frac { a^{ 2n }\left( \frac { a^{ 2n }-{ r }^{ 2n } }{ a^{ 2n } } \right) }{ { r }^{ 2n-1 } } -\frac { { na^{ 2n } } }{ { r }^{ 2n-1 } } \\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }r }{ d{ \theta }^{ 2 } } =\frac { a^{ 2n }-{ r }^{ 2n }-na^{ 2n } }{ { r }^{ 2n-1 } } \\ \rho =\frac { { \left\lfloor { r }^{ 2 }+{ { r }_{ 1 } }^{ 2 } \right\rfloor }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2{ { r }_{ 1 } }^{ 2 }-r{ r }_{ 2 } } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { \left\lfloor { r }^{ 2 }+{ r }^{ 2 }\cot ^{ 2 }{ n\theta } \right\rfloor }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2{ r }^{ 2 }\cot ^{ 2 }{ n\theta -r.\left( \frac { { a }^{ 2n }-{ r }^{ 2n }-n{ a }^{ 2n } }{ { r }^{ 2n-1 } } \right) } } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { \left\lfloor { r }^{ 2 }+{ r }^{ 2 }\frac { \cos ^{ 2 }{ n\theta } }{ \sin ^{ 2 }{ n\theta } } \right\rfloor }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2{ r }^{ 2 }\left( \frac { \cos ^{ 2 }{ n\theta } }{ \sin ^{ 2 }{ n\vartheta } } \right) -\left( \frac { { a }^{ 2n }-{ r }^{ 2n }-n{ a }^{ 2n } }{ { r }^{ 2n-2 } } \right) } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { r }^{ 3 }{ \left\lfloor 1+\frac { \cos ^{ 2 }{ n\theta } }{ \sin ^{ 2 }{ n\theta } } \right\rfloor }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2{ r }^{ 2 }\left( \frac { 1-\sin ^{ 2 }{ n\theta } }{ \sin ^{ 2 }{ n\theta } } \right) -\left( \frac { { a }^{ 2n }-{ r }^{ 2n }-n{ a }^{ 2n } }{ { r }^{ 2n-2 } } \right) } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { r }^{ 3 }{ \left\lfloor \sin ^{ 2 }{ n\theta +\cos ^{ 2 }{ n\theta } } \right\rfloor }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ r^{ 2 }+2{ r }^{ 2 }\left\lfloor \frac { 1-\frac { { r }^{ 2n } }{ { a }^{ 2n } } }{ \frac { { r }^{ 2n } }{ { a }^{ 2n } } } \right\rfloor -\left( \frac { { a }^{ 2n }-{ r }^{ 2n }-n{ a }^{ 2n } }{ { r }^{ 2n-2 } } \right) } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { r }^{ 3 } }{ \sin ^{ 3 }{ n\theta \left\lfloor r^{ 2 }+2{ r }^{ 2 }\frac { \left( { a }^{ 2n }-{ r }^{ 2n } \right) }{ { r }^{ 2n } } -\left( \frac { { a }^{ 2n }-{ r }^{ 2n }-n{ a }^{ 2n } }{ { r }^{ 2n-2 } } \right) \right\rfloor } } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { r }^{ 3 } }{ \frac { { r }^{ 3n } }{ { a }^{ 3n } } \left\lfloor { r }^{ 2 }+\frac { \left( { 2a }^{ 2n }-2{ r }^{ 2n } \right) }{ { r }^{ 2n-2 } } -\left( \frac { { a }^{ 2n }-{ r }^{ 2n }-n{ a }^{ 2n } }{ { r }^{ 2n-2 } } \right) \right\rfloor } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { r }^{ 3 }.{ a }^{ 3n } }{ { r }^{ 3n }\left\lfloor { r }^{ 2 }+\frac { 2{ a }^{ 2n }-2{ r }^{ 2n }-{ a }^{ 2n }+{ r }^{ 2n }+n{ a }^{ 2n } }{ { r }^{ 2n-2 } } \right\rfloor } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { r }^{ -\left( 3n-3 \right) }{ a }^{ 3n }.{ r }^{ 2n-2 } }{ { r }^{ 2n }+{ a }^{ 2n }-{ r }^{ 2n }+n{ a }^{ 2n } } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { r }^{ -3n+2n-2+3 }{ a }^{ 2n } }{ { a }^{ 2n }+n{ a }^{ 2n } } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { r }^{ -n+1 }{ a }^{ 3n } }{ \left( n+1 \right) { a }^{ 2n } } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { a }^{ n } }{ \left( n+1 \right) { r }^{ n-1 } }

इस प्रकार उपर्युक्त सवाल के हल द्वारा ध्रुवी समीकरण के लिए वक्रता त्रिज्या (Radius of curvature for polar equation) को समझा जा सकता है।

Question-2.θ=a1(r2a2)12cos1ar\theta ={ a }^{ -1 }{ \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ \frac { 1 }{ 2 } }-\cos ^{ -1 }{ \frac { a }{ r } }
Solution-θ=a1(r2a2)12cos1ar\theta ={ a }^{ -1 }{ \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ \frac { 1 }{ 2 } }-\cos ^{ -1 }{ \frac { a }{ r } }
θ\theta    के सापेक्ष अवकलन करने पर-

1=2ra12r2a2drdθ+11a2r2(ar2)drdθ1=rar2a2arr2a2drdθ1=(r2a2arr2a2)drdθ1=r2a2ardrdθdrdθ=arr2a2r1=arr2a2 1=\frac { 2r{ a }^{ -1 } }{ 2\sqrt { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } } \frac { dr }{ d\theta } +\frac { 1 }{ \sqrt { 1-\frac { { a }^{ 2 } }{ { r }^{ 2 } } } } \left( -\frac { a }{ { r }^{ 2 } } \right) \frac { dr }{ d\theta } \\ \Rightarrow 1=\left\lfloor \frac { r }{ a\sqrt { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } } -\frac { a }{ r\sqrt { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } } \right\rfloor \frac { dr }{ d\theta } \\ \Rightarrow 1=\left( \frac { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } }{ ar\sqrt { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } } \right) \frac { dr }{ d\theta } \\ \Rightarrow 1=\frac { \sqrt { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } }{ ar } \frac { dr }{ d\theta } \\ \Rightarrow \frac { dr }{ d\theta } =\frac { ar }{ \sqrt { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } } \\ \Rightarrow { r }_{ 1= }\frac { ar }{ \sqrt { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } }

पुनः θ\theta के सापेक्ष अवकलन करने पर-

d2rdθ2=r2a2adrdθar.2r2r2a2drdθr2a2d2rdθ2=r2a2a(arr2a2)ar2r2a2.arr2a2r2a2d2rdθ2=a2ra2r3r2a2r2a2d2rdθ2=a2r3a4ra2r3(r2a2)2d2rdθ2=a4r(r2a2)2r2=a4r(r2a2)2ρ=r2+r1232r2+2r12rr2ρ=[r2+a2r2r2a2]32r2+2(a2r2r2a2)r[a4r(r2a2)2]ρ=(r4a2r2+a2r2r2a2)32r2+2a2r2r2a2+a4r2(r2a2)2ρ=r6(r2a2)2(r2a2)32[r2(r2a2)2+2a2r2(r2a2)+a4r2]ρ=r6(r2a2)12[r2(r42a2r2+a4)+2a2r42a4r2+a4r2]ρ=r6(r2a2)12r62a2r4+a4r2+2a2r42a4r2+a4r2ρ=r6(r2a2)12r6ρ=(r2a2)12\Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }r }{ d{ \theta }^{ 2 } } =\frac { \sqrt { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } a\frac { dr }{ d\theta } -ar.\frac { 2r }{ 2\sqrt { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } } \frac { dr }{ d\theta } }{ { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } \\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }r }{ d{ \theta }^{ 2 } } =\frac { \sqrt { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } a\left( \frac { ar }{ \sqrt { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } } \right) -\frac { a{ r }^{ 2 } }{ \sqrt { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } } .\frac { ar }{ \sqrt { { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } } }{ { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } \\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }r }{ d{ \theta }^{ 2 } } =\frac { { a }^{ 2 }r-\frac { { a }^{ 2 }{ r }^{ 3 } }{ { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } \\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }r }{ d{ \theta }^{ 2 } } =\frac { { a }^{ 2 }{ r }^{ 3 }-{ a }^{ 4 }r-{ a }^{ 2 }{ r }^{ 3 } }{ { \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ 2 } } \\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }r }{ d{ \theta }^{ 2 } } =-\frac { { a }^{ 4 }r }{ { \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ 2 } } \\ { r }_{ 2 }=-\frac { { a }^{ 4 }r }{ { \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ 2 } } \\ \rho =\frac { { \left\lfloor { r }^{ 2 }+{ r }_{ 1 }^{ 2 } \right\rfloor }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2{ r }_{ 1 }^{ 2 }-r{ r }_{ 2 } } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { \left[ { r }^{ 2 }+\frac { { a }^{ 2 }{ r }^{ 2 } }{ { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2\left( \frac { { a }^{ 2 }{ r }^{ 2 } }{ { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } \right) -r\left[ \frac { -{ a }^{ 4 }r }{ { \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ 2 } } \right] } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { \left( \frac { { r }^{ 4 }-{ a }^{ 2 }{ r }^{ 2 }+{ a }^{ 2 }{ r }^{ 2 } }{ { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } \right) }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+\frac { 2{ a }^{ 2 }{ r }^{ 2 } }{ { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } } +\frac { { a }^{ 4 }{ r }^{ 2 } }{ { \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ 2 } } } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { r }^{ 6 }{ \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ 2 } }{ { \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ \frac { 3 }{ 2 } }\left[ { r }^{ 2 }{ \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ 2 }+2{ a }^{ 2 }{ r }^{ 2 }\left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) +{ a }^{ 4 }{ r }^{ 2 } \right] } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { r }^{ 6 }{ \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ \frac { 1 }{ 2 } } }{ \left[ { r }^{ 2 }\left( { r }^{ 4 }-2{ a }^{ 2 }{ r }^{ 2 }+{ a }^{ 4 } \right) +2{ a }^{ 2 }{ r }^{ 4 }-2{ a }^{ 4 }{ r }^{ 2 }+{ a }^{ 4 }{ r }^{ 2 } \right] } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { r }^{ 6 }{ \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ \frac { 1 }{ 2 } } }{ { r }^{ 6 }-2{ a }^{ 2 }{ r }^{ 4 }+{ a }^{ 4 }{ r }^{ 2 }+2{ a }^{ 2 }{ r }^{ 4 }-2{ a }^{ 4 }{ r }^{ 2 }+{ a }^{ 4 }{ r }^{ 2 } } \\ \Rightarrow \rho =\frac { { r }^{ 6 }{ \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ \frac { 1 }{ 2 } } }{ { r }^{ 6 } } \\ \rho ={ \left( { r }^{ 2 }-{ a }^{ 2 } \right) }^{ \frac { 1 }{ 2 } }

इस प्रकार उपर्युक्त सवाल के हल द्वारा ध्रुवी समीकरण के लिए वक्रता त्रिज्या (Radius of curvature for polar equation) को समझा जा सकता है।

Question-3.सिद्ध कीजिए कि उन उभयनिष्ठ बिन्दुओं पर,जिन पर (आर्किमिडीज-सर्पिल) r=aθr=a\theta तथा (अतिपरवलय सर्पिल)rθ=ar\theta =a एक दूसरे को काटेंगे,उनकी वक्रताओं का अनुपात 3:1 होगा
(Show that the curvature of the curves r=aθr=a\theta and rθ=ar\theta =a at their common points are in the ratio 3:1)
Solution-r=aθ....(1)rθ=a.....(2)r=a\theta ....(1)\\ r\theta =a.....(2)
समीकरण (1) से समीकरण (2) में मान रखने पर-

aθ2=aθ2=1θ=±1a{ \theta }^{ 2 }=a\\ { \theta }^{ 2 }=1\\ \theta =\pm 1
θ\theta का मान समीकरण (1) में रखने पर-

r=±a(r,θ)=(a,1)r=\pm a\\ \left( r,\theta \right) =\left( a,1 \right)
समीकरण (1) का θ\theta   के सापेक्ष अवकलन करने पर-

drdθ=a(drdθ)(a,1)=a\frac { dr }{ d\theta } =a\\ { \left( \frac { dr }{ d\theta } \right) }_{ \left( a,1 \right) }=a
पुनः θ\theta के सापेक्ष अवकलन करने पर-

d2rdθ2=0(d2rdθ2)(a,1)=0ρ1=[r2+r12]32r2+2r12rr2ρ1(a,1)=[a2+a2]32a2+2a2r(0)=[2a2]323a2=22a33a2=22a3\frac { { d }^{ 2 }r }{ { d\theta }^{ 2 } } =0\\ \Rightarrow { \left( \frac { { d }^{ 2 }r }{ { d\theta }^{ 2 } } \right) }_{ \left( a,1 \right) }=0\\ { \rho }_{ 1 }=\frac { { \left[ { r }^{ 2 }+{ { r }_{ 1 } }^{ 2 } \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2{ { r }_{ 1 } }^{ 2 }-r{ r }_{ 2 } } \\ { { \rho }_{ 1 } }_{ \left( a,1 \right) }=\frac { { \left[ { a }^{ 2 }+{ a }^{ 2 } \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { a }^{ 2 }+2{ a }^{ 2 }-r\left( 0 \right) } =\frac { { \left[ 2{ a }^{ 2 } \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ 3{ a }^{ 2 } } \\ =\frac { 2\sqrt { 2 } { a }^{ 3 } }{ 3{ a }^{ 2 } } =\frac { 2\sqrt { 2 } { a } }{ 3 }
समीकरण (2) का θ\theta के सापेक्ष अवकलन करने पर-

θ(drdθ)+r(1)=0(drdθ)=rθ(drdθ)(a,1)=a\theta \left( \frac { dr }{ d\theta } \right) +r\left( 1 \right) =0\\ \left( \frac { dr }{ d\theta } \right) =-\frac { r }{ \theta } \\ \Rightarrow { \left( \frac { dr }{ d\theta } \right) }_{ \left( a,1 \right) }=-a

पुनः θ\theta के सापेक्ष अवकलन करने पर-

ρ2=[r2+r12]32r2+2r12rr2ρ2(a,1)=[a2+a2]32a2+2a2a(2a)=[2a2]32a2=22a3a2=22a1ρ1:1ρ2=322a:122a1ρ1:1ρ2=3:1{ \rho }_{ 2 }=\frac { { \left[ { r }^{ 2 }+{ { r }_{ 1 } }^{ 2 } \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2{ { r }_{ 1 } }^{ 2 }-r{ r }_{ 2 } } \\ { { \rho }_{ 2 } }_{ \left( a,1 \right) }=\frac { { \left[ { a }^{ 2 }+{ a }^{ 2 } \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { a }^{ 2 }+2{ a }^{ 2 }-a\left( 2a \right) } =\frac { { \left[ 2{ a }^{ 2 } \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { a }^{ 2 } } \\ =\frac { 2\sqrt { 2 } { a }^{ 3 } }{ { a }^{ 2 } } =2\sqrt { 2 } { a }\\ \frac { 1 }{ { \rho }_{ 1 } } :\frac { 1 }{ { \rho }_{ 2 } } =\frac { 3 }{ 2\sqrt { 2 } { a } } :\frac { 1 }{ 2\sqrt { 2 } { a } } \\ \frac { 1 }{ { \rho }_{ 1 } } :\frac { 1 }{ { \rho }_{ 2 } } =3:1

इस प्रकार उपर्युक्त सवाल के हल द्वारा ध्रुवी समीकरण के लिए वक्रता त्रिज्या (Radius of curvature for polar equation) को समझा जा सकता है।

Question-4.वक्र 2ar=1+cosθ\frac { 2a }{ r } =1+\cos { \theta } के लिए वक्रता-त्रिज्या ज्ञात कीजिए। अतः सिद्ध कीजिए कि वक्रता त्रिज्या का वर्ग,नाभि की दूरी से घन के अनुक्रमानुपात में बदलता है।
(Find the radius of curvature for the curve2ar=1+cosθ\frac { 2a }{ r } =1+\cos { \theta } .Hence show that the radius of curvature varies as the cube of the focus distance)
Solution-2ar=1+cosθ\frac { 2a }{ r } =1+\cos { \theta }
θ\theta के सापेक्ष अवकलन करने पर-

2ar2drdθ=sinθdrdθ=r2sinθ2ar1=r2sinθ2a-\frac { 2a }{ { r }^{ 2 } } \frac { dr }{ d\theta } =-\sin { \theta } \\ \frac { dr }{ d\theta } =\frac { { r }^{ 2 }\sin { \theta } }{ 2a } \\ { r }_{ 1 }=\frac { { r }^{ 2 }\sin { \theta } }{ 2a }
पुनः θ\theta के सापेक्ष अवकलन करने पर-

d2rdθ2=12a[2rdrdθsinθ+r2cosθ]d2rdθ2=12a[2r.r2sinθ2a.sinθ+r2cosθ]d2rdθ2=12a[r3sin2θ2a2+r2cosθ]r2=r3sin2θ2a+r2cosθ2aρ=[r2+r12]32r2+2r12rr2ρ=[r2+r4sin2θ4a]32r2+2.r4sin2θ4a2r(r3sin2θ2a2+r2cosθ2a)ρ=[r2+r44a(1cos2θ)]32r2+2.r4sin2θ4a2r4sin2θ2a2r3cosθ2aρ=[r2+r44a{1(2ar1)2}]32r2r32a(2ar1)ρ=[r2+r44a{14a2r21+4ar}]32r2r2+r32aρ=[r2+r44a2{4ar4a2r2}]32r32aρ=[r2+r3ar2]32r32aρ=r92a32×2ar3ρ=2r32aρ2=4r3a2ρ2r3\frac { { d }^{ 2 }r }{ d{ \theta }^{ 2 } } =\frac { 1 }{ 2a } \left[ 2r\frac { dr }{ d\theta } \sin { \theta } +{ r }^{ 2 }\cos { \theta } \right] \\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }r }{ { d\theta }^{ 2 } } =\frac { 1 }{ 2a } \left[ 2r.\frac { { r }^{ 2 }\sin { \theta } }{ 2a } .\sin { \theta } +{ r }^{ 2 }\cos { \theta } \right] \\ \Rightarrow \frac { { d }^{ 2 }r }{ { d\theta }^{ 2 } } =\frac { 1 }{ 2a } \left[ \frac { { r }^{ 3 }\sin ^{ 2 }{ \theta } }{ 2{ a }^{ 2 } } +{ r }^{ 2 }\cos { \theta } \right] \\ \Rightarrow { r }_{ 2 }=\frac { { r }^{ 3 }\sin ^{ 2 }{ \theta } }{ 2a } +\frac { { r }^{ 2 }\cos { \theta } }{ 2a } \\ \rho =\frac { { \left[ { r }^{ 2 }+{ r }_{ 1 }^{ 2 } \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2{ r }_{ 1 }^{ 2 }-r{ r }_{ 2 } } \\ \rho =\frac { { \left[ { r }^{ 2 }+\frac { { r }^{ 4 }\sin ^{ 2 }{ \theta } }{ 4a } \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2.\frac { { r }^{ 4 }\sin ^{ 2 }{ \theta } }{ 4{ a }^{ 2 } } -r\left( \frac { { r }^{ 3 }\sin ^{ 2 }{ \theta } }{ 2{ a }^{ 2 } } +\frac { { r }^{ 2 }\cos { \theta } }{ 2a } \right) } \\ \rho =\frac { { \left[ { r }^{ 2 }+\frac { { r }^{ 4 } }{ 4a } \left( 1-{ cos }^{ 2 }\theta \right) \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }+2.\frac { { r }^{ 4 }\sin ^{ 2 }{ \theta } }{ 4{ a }^{ 2 } } -\frac { { r }^{ 4 }\sin ^{ 2 }{ \theta } }{ 2{ a }^{ 2 } } -\frac { { r }^{ 3 }\cos { \theta } }{ 2a } } \\ \rho =\frac { { \left[ { r }^{ 2 }+\frac { { r }^{ 4 } }{ 4a } \left\{ 1-{ \left( \frac { 2a }{ r } -1 \right) }^{ 2 } \right\} \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }-\frac { { r }^{ 3 } }{ 2a } { \left( \frac { 2a }{ r } -1 \right) } } \\ \rho =\frac { { \left[ { r }^{ 2 }+\frac { { r }^{ 4 } }{ 4a } \left\{ 1-\frac { 4{ a }^{ 2 } }{ { r }^{ 2 } } -1+\frac { 4a }{ r } \right\} \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ { r }^{ 2 }-{ r }^{ 2 }+\frac { { r }^{ 3 } }{ 2a } } \\ \rho =\frac { { \left[ { r }^{ 2 }+\frac { { r }^{ 4 } }{ 4{ a }^{ 2 } } \left\{ \frac { 4a }{ r } -\frac { 4{ a }^{ 2 } }{ { r }^{ 2 } } \right\} \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ \frac { { r }^{ 3 } }{ 2a } } \\ \rho =\frac { { \left[ { r }^{ 2 }+\frac { { r }^{ 3 } }{ a } -{ r }^{ 2 } \right] }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ \frac { { r }^{ 3 } }{ 2a } } \\ \rho =\frac { { r }^{ \frac { 9 }{ 2 } } }{ { a }^{ \frac { 3 }{ 2 } } } \times \frac { 2a }{ { r }^{ 3 } } \\ \rho =\frac { 2{ r }^{ \frac { 3 }{ 2 } } }{ a } \\ { \rho }^{ 2 }=\frac { 4{ r }^{ 3 } }{ { a }^{ 2 } } \\ { \rho }^{ 2 }\propto { r }^{ 3 }
इस प्रकार उपर्युक्त सवालों के हल द्वारा ध्रुवी समीकरण के लिए वक्रता त्रिज्या (Radius of curvature for polar equation) को समझा जा सकता है।

Also Read This Article:-Euler theorem of homogeneous function

No. Social Media Url
1. Facebook click here
2. you tube click here
3. Twitter click here
4. Instagram click here
5. Linkedin click here
6. Facebook Page click here

No Responses

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *